over de hoogbegaafde en hoogsensitieve leerling

Gepubliceerd: september 1st, 2011

 

 

Een hoogbegaafd kind in de klas weten veel leerkrachten die Talent (een tijdschrift over over hoogbegaafde kinderen.) lezen inmiddels wel te herkennen. Maar wat als zo’n leerling vervolgens ook nog eens hoogsensitief is? ‘Als leerkracht moet je een veilige omgeving bieden.’
door Henk-Jan van der Veen

Veel hoogbegaafden zijn goed in wiskunde, natuurkunde, complexe denkopgaven of schaken. Ze maken zich razendsnel kennis eigen en leveren uitmuntende prestaties. Een dergelijk profiel past echter niet bij alle hoogbegaafde kinderen. Een aantal van hen is zeer gevoelig. Hóóggevoelig. Hun kwaliteiten liggen met name op het sociale en creatieve vlak. Omdat zij liever niet opvallen, herkennen we hen zelden aan uitmuntende cognitieve prestaties. De kans is groot dat zij onderpresteren.

Psychologe Elaine N. Aron begon haar onderzoek naar de karaktereigenschap die zij later highly sensitive zou noemen bij (hoog)begaafde kinderen (‘gifted children’).1 Zij merkte op dat veel van deze kinderen hun talenten niet wisten te benutten vanwege hun gevoeligheid. Vaak was er sprake van faalangst, somberheid of een laag zelfbeeld. Aron zag echter de basiskwaliteiten van hun gevoelige en emotionele aard en wilde die benadrukken.2 Dat deed ze onder meer in haar boek ‘Het hoogsensitieve kind’, waarin ze overigens, zoals ze zelf aangeeft, over het hoofd heeft gezien om de (hoog)begaafdheid van deze kinderen te benoemen: ‘… I had overlooked the giftedness of HSCs when I was writing about them…’3





Hooggevoelige hoogbegaafde kinderen zijn ontvankelijk voor sfeer en merken in de klas van alles op, met name in sociale interacties. Ze registreren nauwkeurig dat de leerkracht z’n dag niet heeft en hoe de kinderen in de klas daarop reageren, ze weten je precies te vertellen hoe kinderen op het schoolplein met elkaar omgaan en wie bijvoorbeeld buiten de groep valt of problemen heeft. Een hooggevoelig hoogbegaafd kind verwoordde dat als volgt: ‘Volgens mij heb ik een heel goed werkende onzichtbare antenne, die heel veel dingen weet, ziet en voelt.’
Zoals een cognitief hoogbegaafd kind voortdurend feiten ter discussie stelt met zijn vele ‘waarom’-vragen, zo zet een hooggevoelig hoogbegaafd kind steeds vraagtekens bij (innerlijke) zekerheden. Hoewel het diep van binnen weet dat het bijvoorbeeld leuk is om op schoolkamp te gaan, denkt het kind diep na over de sociale en emotionele kanten ervan en gaat vragen stellen: Wat als ik daar gepest wordt? Ga ik papa en mama niet heel erg missen? Stel dat het bed niet fijn ligt? Als ik moe wordt van het fietsen en achter raak, wachten ze dan wel op mij? Het kind reflecteert diep op de situatie, waardoor er behoedzaamheid ontstaat, maar veel vaker nog: angst. Het kind werpt door zijn of haar diepe denkproces zoveel (eventuele) barrières op, dat het angstig wordt voor nieuwe situaties en veranderingen. En zoals de ‘waarom’-vragen van een cognitief hoogbegaafd kind niet te stoppen zijn met dooddoeners als ‘Zo is het nou eenmaal!’, zo is een hooggevoelig hoogbegaafd kind niet te helpen met een goedbedoelde geruststelling als ‘Het valt heus wel mee!’.

Filosoferen bezorgt kinderen een hoger IQ. Foto: ANP, Robin Utrecht

Aandachtig luisteren
René van Blaricum, ambulant begeleider hoogbegaafdheid in Den Bosch en vele jaren actief als leerkracht van de verrijkingsklas aldaar, herkent het beeld van de hooggevoelige hoogbegaafde leerling. ‘Het zijn kinderen met een verfijnde antenne, bij wie gevoelens en emoties een belangrijke rol spelen. Tijdens de lessen in de verrijkingsklas merkte ik dat deze kinderen een rijke innerlijke belevingswereld hebben en dat zij in staat zijn om gevoelens van zichzelf en anderen goed onder woorden te brengen.’ Van Blaricum deed deze ervaringen op tijdens de vele Sociale Vaardigheids- (SoVa-)trainingen en filosofielessen die hij met hoogbegaafde kinderen deed. ‘In de verrijkingsklas kreeg ik veel begaafde kinderen die op school waren vastgelopen. Gevoelige kinderen, met een laag zelfbeeld en vaak geblokkeerd geraakt in het leren. In de klas waren ze erg stil en teruggetrokken. Om deze kinderen beter te laten functioneren gebruikte ik onder meer thematische verhalen, bijvoorbeeld over pesten, scheiding of ruzie – onderwerpen die dicht bij hun belevingswereld liggen. Er ontstonden diepgaande, emotionele gesprekken over pijnlijke gebeurtenissen en hun eigen gevoelens daarover. Dan moet je als leerkracht aandachtig luisteren en een veilige omgeving bieden, waarin die gevoelens er mogen zijn.’
Hooggevoelige hoogbegaafde kinderen hebben een levendige verbeelding en vaak een visuele manier van informatieverwerking. Ze zoeken graag uitdaging in het creatief toepassen van kennis en vaardigheden, met een sterke voorkeur voor een sociale context. Filosoferen spreekt hen erg aan, zeker als zij uitvoerig kunnen nadenken over mensen en hun gedrag, over natuur en biologie of over sociale vraagstukken. Ook hebben zij lesstof nodig die ‘leeft’. Hooggevoelige hoogbegaafde kinderen zijn snel uitgekeken op een volgordelijke, methodische aanpak, zoals bijvoorbeeld het leren van een taal via een lesboek met geluidsbandjes. Liever willen zij geïnspireerd worden door een native speaker en zich samen met andere kinderen via rollenspel een taal eigen maken.

Hooggevoelige hoogbegaafde kinderen vallen liever niet op in de klas. Plotseling een beurt krijgen, in het middelpunt van de belangstelling staan, of een moeilijke opdracht krijgen zonder gerichte uitleg, voelt al snel overweldigend. De omgeving wordt dan onveilig en de kans is groot dat het kind dichtklapt, faalangstig wordt en op den duur gaat onderpresteren. Ook kan dit bij het kind teruggetrokken of juist druk gedrag, huilbuien en woedeaanvallen veroorzaken, waarmee het kind zijn gevoeligheid toont. De houding van de leerkracht en de klasgenoten is bepalend voor de geborgenheid die het kind ervaart in de klas. Bij een leerkracht die plotseling boos uitvalt, ongeduldig is en controlerend, of bij kinderen die gekke en kwetsende opmerkingen maken, zal een hoogsensitief kind zich zeer onveilig voelen.

Hoe kunnen leerkrachten rekening houden met hooggevoelige hoogbegaafde leerlingen? Belangrijk is om de gevoeligheid van een kind serieus te nemen. Hoogsensitiviteit is geen emotionele zwakte of een vorm van extreme verlegenheid. Het is een karaktereigenschap waarmee kinderen de kwaliteit in zich dragen om de omgeving scherpzinnig waar te nemen en diep over dingen na te denken. Deze kinderen voelen zich het meest op hun gemak bij volwassenen die rustig en oprecht met hen omgaan. Dan durven ze zichzelf te zijn en blijken het spontane en communicatieve kinderen, die veel te vertellen hebben.

Hooggevoeligheid bij hoogbegaafde kinderen is herkenbaar op de volgende vier gebieden4:
- lichamelijk: het fysieke lichaam, inclusief de zintuigen
- emotioneel: gevoelens, omgang met anderen
- mentaal: denken, leren, informatieverwerking
- spiritueel: besef van een zingevende context, binding met de natuur, planten en dieren

Veel voorkomende kenmerken5:
- inlevingsvermogen, zich goed kunnen verplaatsen in de gevoelens van anderen
- veel zien, kleine veranderingen waarnemen
- ‘langs de kant’ staan om te observeren
- scherp horen, bijvoorbeeld geluiden snel ‘hard’ noemen
- geïrriteerd zijn door kleine ongemakken, zoals een natte mouw of labeltjes in kleding
- intens reageren op lichamelijke pijn
- subtiele geur- en smaakverschillen onderscheiden
- gevoelige ogen, bijvoorbeeld licht snel ‘fel’ noemen
- behoefte hebben aan een rustige omgeving met niet te veel mensen
- moeite hebben met veranderende omstandigheden
- de kwetsbaarheid van anderen zien en begrijpen
- tijd nodig hebben om aan een nieuwe situatie of omgeving te wennen
- niet van verrassingen houden
- op jonge leeftijd al in staat zijn tot zelfreflectie

Noten
1 en 3. Aron, E.N., Growing up gifted is not easy, in: Comfort Zone Online (februari 2006) www.hsperson.com
2. Aron, E.N., Is sensivity the same as being gifted?, in: Comfort Zone Online (november 2004) www.hsperson.com
4. Veen, G. van der, Hoogsensitieve kinderen in het basisonderwijs, LiHSK (2006) www.lihsk.nl
5. Veen, G. van der, Beeldenrijk : kinderen die zowel hoogsensitief als (hoog)begaafd zijn, LiHSK (2007) www.lihsk.nl
Over de auteur: Henk-Jan van der Veen is schoolcounselor en medeoprichter van het Landelijk informatiepunt Hoog Sensitieve Kinderen (LiHSK). In 2008 stond hij aan de basis van de verrijkingsklas Steenwijk.